Speelman, Cornelis Janszoon

Cornelis Janszoon Speelman werd op 3 maart 1628 in Rotterdam geboren als kind van een koopmansgeslacht. Zijn vader was Jan Cornelis Speelman en zijn moeder Hadewich Wittert. Cornelis Speelman vertrok in 1645 met de ‘Hillegaartsberg’ als zeventienjarige assistent naar Batavia, waar hij nog datzelfde jaar aankwam. Hij begon in 1648 als boekhouder, maar klom op via onderkoopman tot koopman. Dit bleef hij tot 1655, toen werd hij namelijk benoemd tot boekhouder-generaal. Drie jaar daarvoor was hij getrouwd met de dochter van de ontvanger-generaal van de VOC, Petronella Maria Wonderaer. In 1663 werd Speelman benoemd tot gouverneur van de Coromandel.

De VOC had het specerijenmonopolie op de Molukken, maar dit monopolie was niet waterdicht. Vooral de handel via de havenstad Makassar op Celebes werd door gouverneur-generaal Maetsuyker als belangrijk gezien en ontoelaatbaar lek. De regering in Batavia vond het tijd om in te grijpen. Speelman werd ingezet om Makassar in te nemen. De regering in Batavia gebuikte de plundering van een gestrand VOC-schip als aanleiding om een expeditie uit te rusten. Speelman kreeg 600 manschappen mee, die met een vloot van 21 schepen naar Celebes voeren. Na vier maanden strijd gaven de Boniërs zich over. De VOC kreeg de vrije handel met uitsluiting van alle andere Europese concurrenten. Het belangrijkste bolwerk Ujung Pandang kwam in Nederlandse handen en werd omgedoopt tot ‘Fort Rotterdam’.

Terug op Java ontdekte Speelman dat de onderlinge relaties tussen de VOC en de inlandse vorsten sterk wisselden. De VOC maakte gedurende haar hele bestaan gebruik van wisselende allianties. Speelman bood in 1676 zichzelf aan als leider van een expeditie naar midden Java waar de soenan van Mataram in het nauw was gebracht en de bestaande alliantie gered moest worden. Tegen de wil van Maetsuyker in greep Speelman in. Het duurde geruime tijd eer de rust zich herstelde. Speelman die als expansionist mag worden beschouwd, had evenals zijn voorganger Van Goens de opvatting dat in het traditionele inlandse systeem onrechtvaardige verhoudingen waren. De grote boerenbevolking had het nogal zwaar te voorduren en zou een rechtvaardiger betuur krijgen als de VOC het complete bestuur zou overnemen. Dit paste niet in het denken van de Heeren XVII die als kooplieden naar Indië gingen en niet als potentiele machthebbers. Op 29 oktober 1680 werd Speelman door de Heeren XVII benoemd tot gouverneur-generaal, het ambt dat hij op 25 november 1681 van Van Goens overnam. Speelman bereikte tijdens zijn landvoogdij veel minder dan in de periode daarvoor. Hij werd eigenzinnig en zette de leden van de raad tegen zich op. Deze dienden bij de bewindhebbers een forse klacht in. Speelman wist wel Bantam definitief op de knieen te krijgen en maakte het afhankelijk van Batavia.

Hij kreeg steeds meer fysieke klachten en kwam op 11 januari 1684 te overlijden in Batavia, waar hij in de Kruiskerk werd begraven.

Bronnen
-           L.P. van Putten, Ambitie en onvermogen, Gouverneurs-generaal van Nederlands-Indië 1610-1796 (2002), p.92-97.
-           Joh. F. Snelleman, Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië, deel 4 (1896-1905), p.50-51.
-           J. Bezemer, Beknopte Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië (1921), p.515-516.
-           P.C. Molhuysen, P.J. Blok en Fr. K.H. Kossmann, Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, deel 6 (Leiden 1924), p.1254-1257.
-           https://nl.wikipedia.org/wiki/Cornelis_Speelman_(1628-1684) (4-12-2017)

Vernoemingen in Indische buurten (aantal keren)
Cornelis Speelmanlaan (1), Cornelis Speelmanstraat (3)