Utrecht

Lombok

Door Bettina van Santen

De grootste wijk in Utrecht met voornamelijk Oost-Indische straatnamen is Lombok. Deze wijk is voor het belangrijkste deel gebouwd tussen 1880 en 1920. Het is een typische negentiende-eeuwse wijk, die zich kenmerkt door smalle straten die haaks gesitueerd zijn op de hoofdstraat: de Kanaalstraat. De wijk heeft sinds haar bouw een boeiende geschiedenis meegemaakt met wisselende bevolkingsgroepen, en geldt sinds de laatste decennia van de twintigste eeuw als één van de meest multiculturele wijken van Utrecht.

[...]

Eind negentiende eeuw werd het Merwedekanaal aangelegd als grote kanaalverbinding aan de westkant van Utrecht. In die periode breidde de stad ook uit buiten de tussen 1830 en 1860 afgebroken stadsmuren. Aan de westzijde kwam vanaf circa 1860 nieuwbouw op gang vanuit de binnenstad langs de Vleutense Wetering en de Leidsche Rijn.

Het 100-stratenplan
Het stadsbestuur was niet gelukkig met de wijze waarop de stad na 1860 buiten de bestaande stad uitbreidde. Er was geen gecoördineerde stratenaanleg en de bebouwing die ontstond was rommelig en van slechte kwaliteit. Om grip te krijgen op de stadsuitbreiding, maakte de gemeente in 1879 het zogenoemde 100-stratenplan. Dit was vooral een tekentafelplan waarin de gemeente met de liniaal nieuwe straten en pleinen tekende. Wel stelde ze straatbreedten vast voor hoofd- en zijstraten om zo in ieder geval een fatsoenlijk straatprofiel te kunnen afdwingen. De invulling met bebouwing was volledig in handen van particuliere ontwikkelaars. Het eerste deelplan dat de gemeente daadwerkelijk op basis van dit 100-stratenplan uitvoerde was Lombok. De aanleiding was een verzoek van de firma Hamburger om huizen te mogen bouwen voor haar arbeiders. Abraham Hamburger was in 1866 deze loodpletterij gestart aan de Oudegracht en verplaatste haar in 1872 naar leegstaande gebouwen van een oude stoomzagerij aan de Leidsche Rijn. In 1874 opende hij hier ook een zinkpletterij. Op de aanvraag voor de bouw van arbeiderswoningen door de in Hamburgers opdracht werkende Maatschappij tot Exploitatie van bouwterreinen, werkte de gemeente een deelplan uit. In dit plan, getiteld Uitbreidingsplan Gemeente Catharijne, Sectie C, zijn de tracés van de hoofdstraat en twee zijstraten aangegeven: de Kanaalstraat, de J.P. Coenstraat en de Billitonkade. De naam Lombok kwam echter pas later tot stand, net als de naamgeving van de J.P. Coenstraat en Billitonkade.

[...]

Straatnamen
In Utrecht stelde het college van B en W de straatnamen vast. Aangezien het voor de keuze hiervan in die tijd geen verantwoording aflegde, valt niet te achterhalen wat de exacte motivatie was bij de bestuurders. Soms hadden de bouwers van de woningen ook suggesties die de gemeente overnam. De naam van Kanaalstraat als hoofdas ontleende ze in ieder geval ontleend aan het Merwedekanaal waar de straat op uitliep. Het was immers letterlijk de straat naar het kanaal. De woningen voor de arbeiders van Hamburger kwamen aan straten te liggen met namen als Sumatra, Borneo, Java, Bali, Riouw en Lombok. Deze straatnamen stelde de gemeente vast tussen 1892 en 1895.

Het kan niet anders dan dat de gebeurtenissen op Lombok van 1894, die nationaal veel beroering wekten, de naamgeving van de Lombokstraat hebben beïnvloed. In heel Nederland vervulden nationale thema’s een hoofdrol bij de straatnaamgeving in die tijd. In deze periode kreeg de nieuwe buurt in Utrecht langzaam maar zeker de benaming Lombok. De gebeurtenissen op Lombok hadden namelijk een groot effect op de stad Utrecht. Met een van de grootste Lombokcommissies van Nederland bracht de Utrechtse burgerij geld op voor de Nederlandse oorlogsslachtoffers. De actualiteit van Lombok zorgde naar alle waarschijnlijk voor de buurtnaam. Al rond 1900 werd gesproken over de Utrechtse wijk Lombok.

Dat de relatie met ‘ons Indië’ een belangrijke rol speelde, werd nog eens onderstreept door de andere straatnamen die volgden en die de continue relatie van Nederland met de koloniën vanaf de zeventiende eeuw illustreerde. Zo kreeg de belangrijke dwarsstraat de naam van Jan Pieterszoon Coen. De huizen hier dateerden voor een groot deel uit 1898 en zijn in hoogte en architectuur statiger dan de huizen aan de andere zijstraten. Midden in de straat, bij nummer 125, staat als bekroning een borstbeeld van J.P. Coen. De straten die ten westen hiervan tussen 1898 en 1904 aangelegd werden kregen voor een belangrijk deel namen van gouverneurs-generaal van Nederlands-Indië, onder andere Johan Maetsijcker, H.W. Daendels, Laurens Reaal en Pieter Both. Een deel tussen de Javastraat en de Kanaalstraat zou nog een tijd onbebouwd blijven. Dit stuk hoveniersgrond zou pas in de jaren twintig bebouwd worden met een ander type woningen.

Bovenstaande is een fractie van het artikel dat in het boek Onze Indische buurten verschijnt. Volg deze website en onze Facebookpagina Indische buurten voor de verschijningsdatum.

Historische foto's Lombok Oost

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/utrecht#sigProId88d8a4a5b1

Hedendaagse foto's Lombok Oost

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/utrecht#sigProId63d2b88f4e

Historische foto's Lombok West

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/utrecht#sigProId5cc6d21fe5

Hedendaagse foto's Lombok West

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/utrecht#sigProId37eca014c3

Historische foto's Laan van Nieuw-Guinea - Spinozaplantsoen

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/utrecht#sigProId974ac51abc

Hedendaagse foto's Laan van Nieuw-Guinea - Spinozaplantsoen

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/utrecht#sigProId56c47be44c

Overige Indische straatnamen

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/utrecht#sigProIda5a42b7128