Apeldoorn

Atjeh-generaals geëerd in Indische buurt

Door Frederik Erens

Tot in de tweede helft van de negentiende eeuw was Apeldoorn een rustig dorp aan de rand van de Veluwe dat een regionale marktfunctie vervulde en dankzij het Apeldoorns Kanaal ook enige nijverheid bezat . Sinds het einde van de zeventiende eeuw konden de Apeldoorners zich bovendien verheugen op de nabijheid van het Koninklijk Huis, die paleis Het Loo als zomerresidentie gebruikte. Vanaf 1880 begon het inwonertal van de gemeente snel te groeien, een groei die in de decennia daarna ver boven het landelijk gemiddelde zou liggen.  Aanleiding was de komst van de spoorlijn die het dorp een goede verbinding gaf met het westen van het land. De betere bereikbaarheid maakte Apeldoorn aantrekkelijk als vestigingsplaats voor kapitaalkrachtige immigranten, niet in de laatste plaats uit Nederlands-Indië. Wie rond de eeuwwisseling vanuit het station het dorp binnenwandelde, kreeg in het oudste villawijkje ‘Sophiapark’ al snel de charmante villa ‘Soerakarta’ in het oog. Daarmee werd een trend gezet.

De Parkenbuurt
De lokale gegoede burgerij en de immigranten vestigden zich langs de prestigueuze Loolaan en in de Parkenbuurt die door de Rotterdamse projectontwikkelaar Christiaan Van der Houven van Oordt werd gesticht. Daartoe werd het oude landgoed De Pasch verkaveld en voor villabouw vrijgegeven. Vanaf die periode kende de gemeente een duaal gezicht: enerzijds de oorspronkelijke Veluwse bevolking van boeren, arbeiders en een razendsnel groeiende middenstand, anderzijds de vermogende renteniers die zich in Apeldoorn vestigden door de nabijheid van de prachtige natuur, de goedkope bouwgrond en de goede verbindingen met het Westen van het land. Daaronder waren nogal wat Indiëgangers die hadden gewerkt in het KNIL, in de bureaucratie of als plantagehouder. In Indië stonden de welgestelde kolonialen aan de top van de sociale ladder. Zij waren wat hun woonwensen betreft  gewend aan ruimte en vrijheid. De Indische manier van leven wilden zij na terugkeer zo veel mogelijk voortzetten. nabijheid van de bossen en de gezonde frisse buitenlucht vormde een groot pluspunt om te kiezen voor Apeldoorn als vestigingsplaats. Ook het wonen in de nabijheid van de Koninklijke Residentie had een grote aantrekkingskracht op de doorgaans zeer oranjegezinde Indiëgangers.  Hier kon men koningin Wilhelmina over de Loolaan zien fietsen en in de Nederlands-Hervormde Grote Kerk bezocht de Koninklijke familie de dienst.

Naast de Indische renteniers waren er ook vele verlofgangers uit Indië die hun vrije tijd in doorbrachten in de vele pensions die de Parkenbuurt en de Indische Buurt rijk waren. Tevens lieten zij hun kinderen in Apeldoorn naar school gaan. Zo was op de Koninklijke Hoogere Burgerschool (Thans KSG)  zo’n twintig procent van de leerlingen afkomstig uit Nederlands-Indië. De school had als getuige van de Indische aanwezigheid een kleine collectie Indonesische volkskunst die de leerlingen uit de kolonie als geschenkje hadden meegebracht.

Vanaf 1906 werden enkele straatnamen in de Parkenbuurt opgedragen aan de ‘Atjeh-generaals’ die op dat moment in hoog aanzien stonden. Zij kwamen te liggen naast straatnamen verwijzende naar burgermeesters en leden van het Koninklijke Huis. Op 23 januari 1906 werd door de Apeldoornse gemeenteraad een nieuwe straat op het voormalige landgoed Sophia’s Hoeve vernoemd naar generaal Van Heutsz. Daarnaast werden  twee straten genoemd naar zijn voorgangers, generaal van der Heijden en generaal van Swieten.   

Indische Buurt
Voor degenen die zich geen villa kon veroorloven in de prestigieuze Parkenbuurt, kon vanaf de eeuwwisseling uitwijken naar ‘De Nieuwe Enk’, aan de westzijde van de Loolaan gelegen, maar toch gesitueerd in de nabijheid van de Koninklijke residentie. Dit was voormalig landbouwgrond geweest en werd bewoond door kleine neringdoenden.  Geleidelijk aan werd dit gebied met kleine en grote woonhuizen bebouwd. Het gebied ten noorden van de Soerenseweg werd spontaan, dat wil zeggen vrijwel zonder enig planologisch concept, verkaveld. Het stratenpatroon volgde de oude veldwegen  en ook in sociaal-economisch opzicht was het een zeer hererogene buurt: aan de Bosweg en de Soerenseweg  verrezen nog  vrij grote villa’s die in de Parkenbuurt niet zouden misstaan, aan de smalle zijwegen vrijstaande huisjes en bedrijfjes voor kleine ondernemers. Daartussen vond men kleine vrijstaande villas met grote veranda’s die dikwijls als pension in gebruik waren. Ten zuiden van de Soerenseweg  had de stadsplanning een meer systematisch karakter. De villa’s en middenstandswoningen werden hier vaker gebouwd door aannemer-architecten die ze vervolgens aan particulieren verkochten. Een bijzondere charme aan deze buurt  geven de karakteristieke villa’s die zijn ontworpen door de bekende Apeldoornse architect Henk Wegerif (1888-1963) die in zijn begintijd sterk werd beïnvloed  voor de Britse Arts &  Crafts-movement.

Op 15 oktober 1912 besloot de gemeenteraad een aantal straten in de Nieuwe Enk te vernoemen. De directe aanleiding was een drastische hervorming van de huisnummering  en van het straatnamenbestand die al twee jaar in voorbereiding was. De snelle urbanisatie van het Veluwdorp had tot chaotische toestanden geleid waardoor zowel Apeldoorners als bezoekers van buiten moeite hadden om het juiste adres te vinden.  Er waren hier en daar nog naamloze wegen te vinden of straten waarvan de namen sterk op elkaar leken. De gemeente realiseerde zich dat een logischer straatnaamgeving gewenst was. De Nieuwe Enk werd uitgelicht om een aantal straten te hernoemen naar de eilanden van het Nederlandse koloniale rijk in Azië. 

Veel meer over deze en andere Indische buurten vindt u in het boek Onze Indische buurten! Volg voor het verschijnen van dit boek onze website en Facebookpagina Indische buurten! 

Oost-Indische buurt: De Parken - 3 gouverneurs-generaal, historische foto's

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/apeldoorn#sigProId343bcc162c

Oost-Indische buurt: De Parken - 3 gouverneurs-generaal, hedendaagse foto's

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/apeldoorn#sigProId7e60a1bf18

Oost-Indische buurt: Spainkbos - eilandennamen, historische foto's

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/apeldoorn#sigProId4abdd874ad

Oost-Indische buurt: Spainkbos - eilandennamen, hedendaagse foto's

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/apeldoorn#sigProIda58954bb3e

Indische sporen
Auteur en historicus Frederik Erens ging op zoek naar Indische sporen in Apeldoorn. Op pad met zijn camera aan de hand van oude prentbriefkaarten ging hij kijken of het straatbeeld is veranderd. En passant fotografeerde Frederik huizen en villa's met Indische vernoemingen. 

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/apeldoorn#sigProIdad6990bcef

Radio Kootwijk

View the embedded image gallery online at:
https://indischebuurten.nl/buurten/apeldoorn#sigProId055a98ba90